Cory Doctorow’nun “enshittification” kavramı Türkçeye “boklaşma” olarak çevrilebilir. Google’dan Facebook’a, Uber’den Amazon’a… Dijital platformların giderek kötüleşmesini açıklayan bu kavram, The New Yorker incelemesine göre yalnızca teknolojiye değil, siyasete de ışık tutuyor.
Bir kelimenin çağ tanımı: Boklaşma
Doctorow’nun 2022’de literatüre kattığı kavram, kullanıcı deneyiminin kâr odaklı müdahalelerle giderek bozulmasını anlatıyor. 2023’te American Dialect Society, 2024’te Avustralya Macquarie Sözlüğü tarafından “yılın kelimesi” seçilmesi, kolektif hayal kırıklığının göstergesi.
Üç aşamalı çürüme süreci
Önce kullanıcıya cazip gelen hizmetler, sonra reklamverenlere kaydırılan öncelikler, en sonunda hem kullanıcıyı hem iş ortaklarını kaybettiren bozulma… Facebook’un yapay zekâ çöplüğü, TikTok’un e-ticaretle boğulması, Amazon’un sahte markalarla dolması, boklaşmanın tipik örnekleri.
Kullanıcıların sessiz katkısı
Chayka’nın aktardığına göre, Uber sürücülerinin algoritmayı “memnun etmek” için düşük ücretlere razı gelmesi ya da kullanıcıların manipülatif arayüzlere boyun eğmesi, boklaşmayı hızlandıran etkenler.
Çözüm: Alternatif göç mü, yapısal değişim mi?
Bluesky veya Curb gibi platformlar bir kaçış yolu olsa da Doctorow kalıcı çareyi yapısal reformlarda görüyor: tekellerin parçalanması, anti-tröst yasalarının uygulanması, veri sömürüsünün sınırlandırılması. Avrupa Birliği’nin düzenlemeleri küresel ölçekte umut verici adımlar olarak öne çıkıyor.
Kapitalizmle eş anlamlı bir bozulma
Doctorow’a göre boklaşma kapitalizmin doğrudan bir sonucu. “Kâr kolu” sürekli çevrildikçe sistem, her şeyi kötüleştirmeye meyilli. Bu yalnızca dijital platformlarda değil, Trump döneminde bilimden sosyal hizmetlere kadar kamu politikalarında da gözlemleniyor.
Beklentilerin çöküşü
En büyük tehlike, daha iyisini bekleme umudunun yok olması. Boklaşma, kötüye razı olmayı normalleştirerek dijital kültürün ve toplumsal yaşamın dokusunu aşındırıyor.
“Örümcekler İçin Felsefe”: McKenzie Wark’tan Kathy Acker’in izinde bir manifesto
Ormanın sesi sustu: Jane Goodall 91 yaşında hayatını kaybetti
“Keçi 501” Moskova’da dünya prömiyerini yaptı: Dağların ve emeğin hikâyesi
