Geçen ay başladığımız “çip savaşları” konulu yazı dizisinde çiplerin teknik olarak modern dünyayı nasıl şekillendirdiğinden, yapay zeka çiplerinin yarattığı yeni rekabet alanından ve NVIDIA’nın yükselişinden bahsetmiştik.
Dizinin üçüncü yazısında çip üretiminin ülkeler arasında (Özellikle de ABD ve Çin arasında) nasıl siyasi bir krize dönüştüğünü irdeleyeceğiz.
Uzun yıllardır sektörü izleyen “Çip Savaşları” kitabının yazarı Chris Miller, mikroçip endüstrisinin 1950’lerin sonları ve 1960’ların başlarında ilerleme kaydettiğini ve bu dönemde askeri amaçlarla kullanıldığını söylüyor.
Fast Company’ye konuşan yazar, “O dönemde bilgisayar gücünü, güdümlü füzelerde kullanarak militarize etmeye yönelik muazzam bir talep vardı” diyor:
“Bugüne geldiğimizde ise durum son derece farklı. Günümüzde çiplerin çoğu günlük yaşamdaki cihazların kullanımına yönelik olarak üretiliyor. Ancak, tabii ki bu durum çiplerin savunma ve istihbarat kullanımının azaldığını göstermiyor. Gerçi geçen yüzyılın son dörtte üçünde askeri dengeyi bilgi işlem teknolojisi belirlese de elektronik minyatürleşmenin dönüştürdüğü şey sadece ordular değil, tüm hayatlarımız oldu.”
ÇİP SAVAŞLARININ CEPHELERİ
Çip savaşı veya çip savaşları dendiğinde okurların aklına kabaca ABD ve Çin arasında hangi ülkenin daha gelişkin çipi üreteceği konusunda bir rekabet olduğu düşüncesi gelebilir. Ancak durum bundan ibaret değil.
Dizinin önceki yazılarında Güney Kore’den Tayvan’a, Hollanda’dan ABD’ye uzanan karmaşık bir üretim rekabeti olduğundan bahsetmiştik. Yani halihazırda tek bir savaş değil, hem siyasi hem de sektörel arenada birden çok savaş veriliyor.
Bu noktada çip üretiminin de dünyanın en karmaşık sektörlerinden biri olduğunu hatırlatmakta fayda var. Nitekim yapay zekadan telekomünikasyona, otomotivden sağlığa kadar çipler, modern dünyayı çevreleyen birçok teknolojinin temelinde yer alıyor.
Öte yandan çip savaşlarının aktörü olan birçok ülkenin ve birçok şirketin kendi uzmanlık alanı var. Yani bunların hepsi tek bir türde çip üretmiyor. Çip üretiminde öne çıkan bazı ülkeler ve uzmanlık alanlarını şöyle sıralayabiliriz:
Tayvan: Dünyanın en büyük çip üreticisi konumundaki Tayvan Yarı İletken Üretim Şirketi (Taiwan Semiconductor Manufacturing Company / TSMC), aynı zamanda en ileri üretim teknolojilerine (örneğin, 5 nm ve 3 nm teknolojileri) sahip firmalardan biri. Bu firma genel amaçlı işlemciler (CPU’lar), Grafik İşlem Birimleri (GPU’lar) ve mobil işlemciler dahil olmak üzere pek çok türde çip üretiyor. Miller’a göre TSMC, 1987’de o güne kadar denenmemiş bir iş modeliyle kuruldu. Öncesinde hemen hemen tüm şirketler çipleri hem tasarlıyor hem de üretiyordu. Ama TSMC sadece çip üretme fikri üzerine kuruldu. Yani başka şirketlerin tasarladığı de çipleri üretiyor. Bu da birçok farklı müşteriye hizmet vererek daha fazla çip üretme ve ölçek gücü sağladı.
Japonya: Japonya, 102 tesisle yarı iletken üretim tesislerinin sayısında lider. Aynı zamanda yarı iletken sektörünün önemli aktörlerinden Sony ve Toshiba gibi büyük şirketlere ev sahipliği yapıyor.
Güney Kore: Güney Koreli Samsung ve SK Hynix, özellikle bellek çipleri (DRAM ve NAND flash) üretiminde dünya liderleri. Güney Kore, yüksek kapasiteli ve hızlı bellek çip üretimi konusunda global bir merkez olarak kabul ediliyor.
ABD: ABD, çip tasarımı ve üretiminde çok sayıda lider şirkete ev sahipliği yapıyor. Intel, mikroişlemcilerde; NVIDIA ve AMD, GPU’larda ve Qualcomm, mobil işlemcilerde öne çıkan firmalar. Ayrıca, çip üretim ekipmanları sağlamada da global bir lider olan Applied Materials var.
Çin: Çin, kendi yarı iletken endüstrisini geliştirme amacıyla büyük yatırımlar yapıyor. Uluslararası Yarı İletken Üretim Şirketi (SMIC / Semiconductor Manufacturing International Corporation) ülkenin en önde gelen üreticilerinden. Bu tür firmalar daha geniş bir yelpazedeki çip ihtiyaçları için üretim yapıyor ama daha ileri teknoloji çiplerinde ABD’nin ambargosu nedeniyle geride kalabiliyor. Yine de son dönemde Çinli teknoloji devi Huawei ile birlikte SMIC, halihazırda çip üretiminde belli ölçüde ABD ekipmanlarını kullanıyor olsa da hızlı bir dönüşüm içinde.
Avrupa: Avrupa da özellikle otomotiv ve endüstriyel uygulamalar için çip üretiminde öne çıkıyor. Alman Infineon ve Hollanda kökenli NXP gibi firmalar, güç yönetimi ve otomotiv uygulamaları için çipler üretiyor. Yine Hollanda merkezli ASML de Avrupa’nın en değerli teknoloji şirketi ve çip üretiminde de öncü bir şirket.
ÇİP SAVAŞLARINDA EN ÖNEMLİ CEPHELERDEN BİRİ: TAYVAN!
“III. Dünya Savaşı’nı başlatabileceği” düşünülen en krizli bölgelerden biri Tayvan. Aynı zamanda çip üretiminde de bir numara olması nedeniyle Tayvan krizinin çip rekabetinde önemli bir payı var. Diğer bir deyişle bölge, çip savaşlarının en büyük cephelerinden biri.
Öncelikle Tayvan krizini kısaca açıklayalım:
Krizin kökeni II. Dünya Savaşı sonrasına uzanıyor. O dönemde Çin’de Milliyetçi Parti (Kuomintang) ve Komünist Parti arasındaki iç savaş Komünist Parti’nin zaferiyle sonuçlanınca Kuomintang liderleri Tayvan’a sığındı. (Bugün Kuomintang’ın Tayvan’da muhalefette olduğu ve nispeten Çin’e yakın bir pozisyon aldığını eklemekte fayda var.)
Soğuk Savaş nedeniyle Batı’yla ilişkilerini koparan Çin’i 1970’lerin başına kadar Birleşmiş Milletler’de (BM) Tayvan ya da resmi adıyla Çin Cumhuriyeti temsil etti. BM’nin 1971’de aldığı Çin Halk Cumhuriyeti’ni tanıma kararının ardından Tayvan, BM’den çıkarıldı.
Pekin yönetimi halihazırda “tek Çin” ilkesini benimseyerek Tayvan’ın kendi topraklarının parçası olduğunu savunuyor. ABD ise Tayvan’la diplomatik ilişkilerini geliştirerek adeta Çin’e karşı Tayvan’ın “koruyucusu” rolünü üstlenmiş durumda.
Batılı kaynaklarda Çin’in Tayvan’ı ilhak etmesi durumunda TMSC’de çip üretiminin de kesintiye uğrayacağı ve bu durumun da dünya ekonomisini derinden sarsacağı görüşü öne çıkıyor. Çin ise çip üretim aşamasının tekelini Tayvan’dan almaya çalışıyor. Nitekim Tayvan, tüm dünyanın bilgi işlem gücünün üçte birinden fazlasını üretiyor. Bu da hemen hemen tüm akıllı telefonlarda Tayvan üretimi çiplerin olduğu anlamına geliyor.
Miller yukarıda bahsi geçen röportajında bu konuya da şöyle değiniyor:
“Tipik bir yeni otomobilin içinde yaklaşık 1000 adet çip var ve bunların bir kısmı Tayvan’da üretiliyor. Ve eğer Tayvan’da üretilen çiplere erişimi kaybedersek, bunun dünya üretimi üzerindeki etkisi yıkıcı olur.”
ABD-ÇİN GERİLİMİ ÇİP SAVAŞIYLA DORUK NOKTASINA ULAŞTI
Daha Donald Trump iktidarında ticari ürünlere ekstra gümrük vergileri konmasıyla başlayan ABD-Çin ticaret savaşı, Joe Biden ile Demokrat Parti’nin iktidara gelmesi ve koronavirüs pandemisinin başlamasıyla kısa bir süreliğine manşetlerden inmişti.
Ancak 2022’de Demokrat Parti, Çin’e karşı yeniden ciddi bir teknoloji savaşı başlattı. Bilindiği üzere bugün TikTok’un ABD’de yasaklanması tartışmaları da bu teknoloji savaşının bir parçası.
Washington, 2022’de “askeri uygulama alanlarına sahip hassas teknolojilerin” Çin’in silahlı kuvvetleri, istihbarat ve güvenlik servisleri tarafından ele geçirilmesini önlemeyi hedeflediklerini açıklayarak Pekin’e yönelik bir dizi ihracat sınırlamasını yürürlüğe koydu.
Daha sonra ABD, yine ulusal güvenliği gerekçe göstererek Çin’in en gelişmiş çiplere ve bunları üretmek için gereken ekipman ve beceriye erişimini engellemek için seferberlik başlattı.
Çin ise ABD’yi “teknolojik terörizmle” ve ülkenin ekonomik büyümesini “haksız yere engellemekle” suçluyor.
Buna rağmen ABD’nin başlattığı seferberlik ve bunu diğer ülkelere de yayma amacıyla yaptığı ihracat boykotu çağrısı önemli bir boyuta ulaştı. ABD yönetiminin bu kararının ardından Çin’in 2023’ün ilk üç ayında yaptığı çip ithalatı bir önceki yılın aynı periyoduna oranla yüzde 23 oranında geriledi.
ABD’li çip devleri NVIDIA ve AMD kararın ardından Çin ve Rusya’ya ileri yapay zeka işlem yetenekleri sağlayabilecek ürünlerin ihracatını kısıtlama amacıyla belirli ürünlerin satışını durdurma talimatı aldı. Intel de benzer şekilde, ileri işlemcilerin Çin’e satışını kısıtlayan politikalara tabi, özellikle de sunucu işlemcileri ve bazı yüksek performanslı bilgisayar teknolojileri konusunda.
ABD’DEN ÇİN’E HİÇ ÇİP SATILMIYOR MU?
Öte yandan bu durum, ABD’li firmaların Çin’e hiç satış yapmadığı anlamına da gelmiyor. Hatta şirketler ABD Ticaret Bakanlığı’nın ihracat kontrollerini gözeterek Çin’e özel çipler geliştiriyor.
Örneğin NVIDIA, kısa süre önce bir oyun çipinin ABD ihracat kontrollerine uygun bir versiyonunu geliştirmişti. İhracat kısıtlamaları Nvidia’nın Çin pazarı için daha önce yarattığı iki modifiye edilmiş yapay zeka çipi olan A800 ve H800’ün yanı sıra üst düzey bir oyun çipi olan RTX 4090’ın satışının engellenmesine yol açmıştı. Bunun üzerine piyasaya GeForce RTX 4090 D çipleri sürüldü. Bunlar, NVIDIA’nın son dönemde resmen piyasaya sürdüğü ilk Çin odaklı çip oldu.
Öyle ki ihracat kısıtlamalarına rağmen, NVIDIA’nın bu yıl Çin’e 12 milyar dolar değerinde yapay zeka çipi satışı yapması bekleniyor.
Financial Times’a göre şirket gelecek aylarda da Çin’e yeni H20 çiplerinden 1 milyon adet satacak. Bu, Huawei’nin rakip ürünü Ascend 910B’in Çin pazarındaki satışlarının neredeyse iki katı.
Diğer bir deyişle ABD’li firmalar, yönetimin gözetimi altında Çin’e kısıtlı bir teknoloji ihracatına devam ediyor.
ABD’NİN BOYKOTUNA KATILAN ÜLKELER: HOLLANDA VE JAPONYA
ABD’nin ihracat kontrollerini duyurmasının ardından Hollanda da “ulusal güvenliği” gerekçe göstererek bu yönde bir uygulamayı benimsedi ve çiplerin askeri kullanımını önleme gerekçesiyle yurt dışına satışlara denetim getirdi.
Hollanda’yı halihazırda Çin’in önemli rakibi Japonya izledi.
İki ülke, özellikle ileri litografi teknolojileri ve ekipmanları konusunda ABD ile uyumlu politikalar uygulamaya başladı. Açıkça Çin’in adını anmasalar da Çin’e ileri litografi makinelerinin satışını kısıtlama yönünde adımlar atmış oldular.
KİMSENİN PAYLAŞAMADIĞI ŞİRKET: ASML’NİN ROLÜ
Litografi makineleri, çip üretimindeki çözünürlük ve doğruluk açısından çok önemli. Çiplerdeki transistörlerin boyutları nanometre düzeyine indikçe (örneğin, 5 nm ve daha küçük), kullanılan litografi teknolojisinin hassas ve ileri düzeyde olması gerekiyor.
ASML halihazırda dünyanın tek üst düzey yarı iletken litografi ekipmanı üreticisi. Bu da onu 247 milyar doları aşan piyasa değeriyle Avrupa’nın en değerli teknoloji şirketi haline getirdi. Bu yüzden ABD-Çin teknoloji savaşının (Tayvan’la birlikte) merkez üssü olarak görülüyor.
Son teknoloji silahlara ve yapay zeka cihazlarına da girebilen çipler üreten ASML, ABD ulusal güvenliği için de kritik bir altyapı olarak gösteriliyor. ABD’ye göre bu şirket Çin açısından “endüstriyel casusluğun” hedefi haline geldi.
Bu yüzden üst düzey makinelerinin çoğunu Çin’de satması yasaklanan ASML, alandaki liderliğini korumak için yapabileceği tek şeyi yapıyor: Daha da sofistike makineler üretiyor.
Amsterdam’da bir stüdyo daire büyüklüğündeki bir sonraki makinenin 2025’te piyasaya çıkması planlanıyor. Bir Boeing 787 Dreamliner’dan daha pahalı olan bu makine, 380 milyon dolardan fazla fiyat etiketine sahip. Ve bir virüsten daha küçük silikon parçalar üzerinde hassas desenler oluşturabilecek. Bu da mikroçip üretiminde önemli bir adım.
ÇİN’İN MEVCUT DURUMU NE?
Dolayısıyla Çin için büyük bir engel, üretim aşamasında önemli bir teknolojiyi ASML’den almasının engellenmesi oldu. Bunun üzerine Çinli şirketler arasında sadece üretime değil, paketleme ve dağıtım aşamasına odaklanma hareketliliği de başladı.
Ancak Çin halihazırda çip endüstrisine devasa yatırımlar yapıyor. Ülkenin mikroçip endüstrisinde kayıtlı olarak üretim yapan şirketlerin sayısı 2011’de 1300 iken, 2020’de 22 bin 800’e yükselmişti.
Pekin, ABD’nin yaptırımlara sert tepki verirken, kendi öz kaynaklarıyla çip ihtiyacını karşılama konusunda gerekli hazırlıkları yapacağına dair de meydan okumuştu. Hatta Çin Bilimler Akademisi’nde çip üretiminde uzman olan iki araştırmacı, ABD kısıtlamalarını aşmak için Pekin’e yetenekli kişilere ve orijinal araştırmalara daha etkin bir şekilde yatırım yapmasını tavsiye eden bir plan sunmuştu.
Sonuçta ABD’nin getirdiği kısıtlamalar, birçok Çinli çip üreticisini mümkün olan her yerde yerel alternatifler aramaya itti. Nitekim Çin’in önde gelen yarı iletken ekipman tedarikçisi Naura’nın geliri, 2018’den bu yana dört kattan fazla arttı ve 2024 için de yeni bir rekor raporlaması bekleniyor.
Benzer şekilde Huawei de ABD’nin baskısına, yurt içi tedarik imkanlarını agresif bir şekilde güçlendirerek yanıt verdi. Şirket, çip tedarik zincirini güçlendirmeye devam ederken bir yandan Şangay’da devasa bir yarı iletken ekipman araştırma ve geliştirme merkezi inşa ediyor. Bu tesiste; Applied Materials, Lam Research, KLA ve ASML gibi önde gelen küresel çip üreticileriyle çalışan çok sayıda mühendis cazip maaşlarla işe alındı.
Çin’in ürettiği çiplerin gelişkenliğine gelirsek… Ülkenin en büyük çip üreticisi olan SMIC, 2022’de 7 nanometrelik bir çip ürettiklerini açıklamıştı. Bu durum teknolojik ilerleme bakımından Çin’in iki nesil birden atladığını gösteriyordu.
Hatta 2023’te piyasaya sürülen Huawei Mate 60 Pro, Washington’da endişeye yol açmıştı. Ülkenin teknolojik yeteneklerinde yeni bir rekor olarak görülen model, ABD’nin ihracat sınırlamalarına ve boykot çağrılarına rağmen son derece gelişkin bir çipe sahipti. Modelde kullanılan çipin SMIC tarafından tasarlandığı açıklanmıştı.
Bazı uzmanlar Tayvan’da 3 nm çiplerin üretildiğini örnek vererek, Çin’in bu alanda geri kaldığını savunuyor. Bazıları da tam tersi bir tabloya işaret ediyor. Örneğin, Google’ın çatı şirketi Alphabet’in eski başkanı Eric Schmidt, Çin’in yapay zeka alanında en geç 2025’e kadar ABD’yi geçmiş olacağını savunuyor.
ÇİN REKABETİNDE ŞU ANKİ TABLO NASIL?
Çipler 21. yüzyılın petrolü olarak görülüyor. Buradan hareketle çip üretiminin gelecek yıllarda küresel siyaseti şekillendiren ana faktörlerden biri olması bekleniyor.
2023’te küresel yarı iletken satışları, 520 milyar dolara ulaştı. Üstelik bu, (kötüleşen küresel ekonomi ve tüketici odaklı pazarların zayıflayan talebi sonucunda) geçen yıla kıyasla düşmüş bir fiyat tablosuydu! 2022’de bu rakam 599 milyar dolardı.
2024 verileri ise küresel satışların şimdiden 630 milyar dolara ulaştığını gösteriyor.
Sahte Profillerin Sahte Yapay Zekaları Sahte İlişkiler Kurarsa…